Podstawowe zasady koordynacji

Zasada równego traktowania 

Zgodnie z zasadą równego traktowania (art. 3 rozporządzenia 1408/71) obywatele jednego państwa członkowskiego, którzy przebywają w innym państwie członkowskim mają takie same obowiązki i korzystają z takich samych praw jak obywatele tego państwa. Wyklucza ona jakąkolwiek dyskryminację ze względu na obywatelstwo, także w dziedzinie udzielania świadczeń związanych z chorobą i macierzyństwem. 

Obowiązująca w Unii Europejskiej zasada swobodnego przepływu osób daje więc obywatelowi polskiemu możliwość wyjazdu na stałe do innego państwa członkowskiego i podjęcia tam pracy lub działalności na własny rachunek albo wyjazdu na pobyt czasowy w celu podjęcia pracy u pracodawcy zagranicznego. W takim przypadku na równi z obywatelami tego państwa będą miały do niego zastosowanie przepisy prawne o podleganiu ubezpieczeniu w tym państwie. 

Zgodnie z tą zasadą Polacy, jako obywatele państwa członkowskiego UE, którzy wyjadą do innego państwa członkowskiego i tam podejmą pracę lub rozpoczną działalność na własny rachunek będą traktowani tak jak obywatele tego państwa, także przy ustalaniu prawa do świadczeń pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa. 

Jeżeli obywatel polski podejmie pracę u pracodawcy zagranicznego lub rozpocznie wykonywanie pracy na własny rachunek w innym państwie członkowskim będzie podlegał przepisom prawnym tego państwa. Gdy zachoruje lub urodzi dziecko, będą mu przysługiwały odpowiednio świadczenia pieniężne chorobowe lub macierzyńskie przewidziane ustawodawstwem tego państwa, na tych samych zasadach, które dotyczą obywateli tego państwa. 

Jeżeli obywatel innego państwa członkowskiego podejmie pracę w Polsce, będzie podlegał ubezpieczeniu w Polsce na takich zasadach jak obywatel polski oraz w zakresie prawa do świadczeń chorobowych będzie traktowany tak jak pracownicy, którzy są obywatelami polskimi. Świadczenia będą mu więc przysługiwały na zasadach określonych polskim ustawodawstwem. 

W jakich sytuacjach zasada równego traktowania ma zastosowanie? 

Zasada ta ma zastosowanie w zakresie świadczeń pieniężnych z tytułu choroby i macierzyństwa, jeżeli: 

• obywatel polski podejmie pracę u pracodawcy zagranicznego (np. Polka zawiera umowę o pracę z pracodawcą niemieckim i podlega ustawodawstwu niemieckiemu, jeżeli urodzi dziecko nabędzie prawo do świadczeń z tytułu macierzyństwa na podstawie przepisów niemieckich), 
• obywatel polski rozpocznie wykonywanie pracy na własny rachunek w innym państwie członkowskim (np. we Francji i podlega ustawodawstwu francuskiemu, jeżeli zachoruje otrzyma świadczenia chorobowe przewidziane przepisami obowiązującymi we Francji), 
• obywatel innego państwa członkowskiego zatrudni się w polskiej firmie (np. obywatel duński podejmuje pracę jako pracownik u polskiego pracodawcy i podlega ustawodawstwu polskiemu, jeżeli zachoruje pracodawca wypłaci mu wynagrodzenie chorobowe za okres pierwszych 33 dni w danym roku kalendarzowym, a następnie otrzyma zasiłek chorobowy), 
• obywatel innego państwa członkowskiego rozpocznie prowadzenie własnej działalności w Polsce (np. obywatel belgijski rozpoczyna w Polsce prowadzenie działalności gospodarczej i podlega ustawodawstwu polskiemu, w razie choroby otrzyma zasiłek chorobowy, który zostanie wypłacony przez oddział ZUS). 

Zasada sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania 

W wielu państwach członkowskich UE prawo do świadczeń pieniężnych związanych z chorobą lub macierzyństwem uzależnione jest od posiadania pewnego okresu ubezpieczenia, zatrudnienia, a niekiedy zamieszkania. 

Zasada sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania (art. 18 rozporządzenia 1408/71 i art. 16 rozporządzenia 574/72) przebytych w innym państwie umożliwia przyznanie świadczeń osobom, które nie osiągnęły w danym państwie okresu ubezpieczenia wymaganego do przyznania prawa do świadczeń. Zgodnie z tą zasadą instytucja właściwa państwa członkowskiego, którego ustawodawstwo uzależnia nabycie, zachowanie lub odzyskanie prawa do świadczeń od posiadania pewnych okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania, uwzględnia w niezbędnym zakresie okresy ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania przebyte w innym państwie członkowskim, tak jak gdyby chodziło o własne okresy. 

Bez tej zasady mogłyby powstać takie sytuacje, że pracownik migrujący podlegający ubezpieczeniu kolejno w kilku państwach członkowskich, nie nabyłby prawa do świadczeń ze względu na zbyt krótki okres ubezpieczenia w danym państwie, mimo że jego łączny okres ubezpieczenia jest długi. 

Jeżeli zatem obywatel polski podejmie pracę w innym państwie członkowskim, w którym prawo do świadczeń chorobowych lub macierzyńskich jest zależne od okresu ubezpieczenia, zatrudnienia bądź zamieszkania, a okresów tych nie uzyska on w tym państwie, zostaną mu doliczone na zasadach tam obowiązujących okresy ubezpieczenia uprawniające do tych świadczeń przebyte w Polsce. 

Także jeżeli pracodawca polski zatrudni obywatela innego państwa członkowskiego lub obywatel innego państwa członkowskiego podejmie pracę na własny rachunek w Polsce, zasada ta może mieć zastosowanie. Według przepisów polskich okres ubezpieczenia jest wymagany przy ustalaniu prawa do wynagrodzenia chorobowego lub zasiłku chorobowego. 

Na potwierdzenie okresów ubezpieczenia pracownik lub osoba samodzielnie zarobkująca, która ubiega się o świadczenia pieniężne składa formularz E 104 "Zaświadczenie dotyczące sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania", wystawiony przez instytucję państwa członkowskiego, której osoba ta podlegała wcześniej. Jeżeli nie przedłoży takiego zaświadczenia, o jego wydanie instytucja właściwa występuje do instytucji tego państwa członkowskiego. 

Sumowanie okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania odbywa się według zasad określonych w przepisach prawnych, którym dana osoba aktualnie podlega. 

Sumowanie okresów przy ustalenia prawa do świadczeń polskich 

Osobie, która podejmie pracę lub rozpocznie działalność na własny rachunek w Polsce, jeżeli wcześniej wykonywała działalność zarobkową w innym państwie członkowskim, okresy przebyte w tym państwie zostaną zaliczone do okresu ubezpieczenia wymaganego do przyznania świadczeń w Polsce. 

W przypadku osób podlegających polskiemu ustawodawstwu zasada sumowania okresów ubezpieczenia ma zastosowanie przy ustalaniu prawa do zasiłku chorobowego oraz do wynagrodzenia określonego w art. 92 Kodeksu pracy. Sumowanie okresów ubezpieczenia następuje na zasadach określonych przez ustawodawstwo polskie. Do nieprzerwanego okresu ubezpieczenia wymaganego do nabycia prawa do zasiłku chorobowego (wynagrodzenia chorobowego) z tytułu polskiego ustawodawstwa doliczy się okresy ubezpieczenia, które ubezpieczony przebył w innym państwie członkowskim. Do okresu tego będą także zaliczone okresy zatrudnienia lub zamieszkania w innym państwie członkowskim, jeżeli zgodnie z ustawodawstwem tego państwa dawały one prawo zainteresowanemu do świadczeń pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa. O wystawienie zaświadczenia na formularzu E 104 zainteresowany występuje do instytucji właściwej w państwie, w którym poprzednio podlegał ubezpieczeniu. 

Przykład

Pan Kowalski był zatrudniony w Danii przez osiem miesięcy, a następnie po trzytygodniowej przerwie rozpoczął prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce. Przed upływem 90 dni okresu ubezpieczenia z tytułu prowadzenia działalności pozarolniczej zachorował. Oddział ZUS przyznał panu Kowalskiemu prawo do zasiłku chorobowego, gdyż do wymaganego przepisami okresu ubezpieczenia doliczył okres ubezpieczenia z tytułu zatrudnienia w Danii. Pan Kowalski na potwierdzenie tego okresu przedłożył w oddziale ZUS zaświadczenie na formularzu E 104 wystawione przez instytucję duńską, w której podlegał ubezpieczeniu w Danii. 

W przypadku gdy ubezpieczony nie otrzymał przed przyjazdem do Polski formularza E 104, a przy ustalaniu prawa do świadczeń zachodzi konieczność uwzględnienia okresów ubezpieczenia przebytych w innym państwie członkowskim, o poświadczenie okresów ubezpieczenia występuje oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Oddział występuje w tej sprawie do instytucji właściwej innego państwa członkowskiego, zarówno gdy wypłaca świadczenia (np. osobie prowadzącej działalność na własny rachunek lub pracownikowi zatrudnionemu u pracodawcy zgłaszającego do ubezpieczenia chorobowego nie więcej niż 20 ubezpieczonych), jak i wówczas gdy do ustalenia prawa i wypłaty zasiłku właściwy jest płatnik składek (zgłaszający do ubezpieczenia chorobowego więcej niż 20 ubezpieczonych). 

Zatem, gdy zachodzi konieczność zliczenia przez płatnika składek okresów ubezpieczenia przebytych w innym państwie członkowskim przy ustaleniu prawa do wynagrodzenia chorobowego wypłacanego przez pracodawcę na podstawie art. 92 Kodeksu pracy albo do zasiłku chorobowego wypłacanego przez płatnika składek, o wydanie formularza E 104 występuje on za pośrednictwem oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych właściwego ze względu na siedzibę płatnika składek. 

Sumowanie okresów przy ustalaniu prawa do świadczeń przysługujących w innym państwie 

Osobie, która podejmie pracę lub rozpocznie działalność w innym państwie członkowskim, jeżeli wcześniej wykonywała działalność zarobkową w Polsce, polskie okresy ubezpieczenia, w tym z tytułu zatrudnienia, zostaną zaliczone do okresu ubezpieczenia wymaganego do przyznania świadczeń w innym państwie. 

Przykład

Pan Biernacki był zatrudniony w Polsce przez 3 lata. Po ustaniu zatrudnienia wyjechał do państwa członkowskiego, które do nabycia prawa do zasiłku chorobowego wymaga sześciomiesięcznego okresu zatrudnienia. W państwie tym podjął zatrudnienie i z tego tytułu podlega przepisom prawnym tego państwa. Po trzech miesiącach wykonywania pracy pan Biernacki zachorował. W związku z tym, że okres zatrudnienia w Polsce zostanie doliczony, pan Biernacki otrzyma zasiłek chorobowy. 

W celu skorzystania z zasady sumowania osoba zainteresowana musi przedstawić instytucji właściwej, która będzie wypłacać świadczenia, zaświadczenie potwierdzające okresy ubezpieczenia z tytułu zatrudnienia lub pracy na własny rachunek w Polsce. Zaświadczenie jest wystawiane na formularzu E 104, na wniosek tej osoby. Zatem osoba, która przed wyjazdem do państwa Unii Europejskiej podlegała w Polsce ubezpieczeniu jako pracownik lub osoba pracująca na własny rachunek, o wystawienie zaświadczenia na formularzu E 104 powinna zwrócić się do oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, właściwego ze względu na siedzibę płatnika składek. O takie zaświadczenie najlepiej wystąpić jeszcze przed wyjazdem z kraju. 

Jeżeli jednak osoba zainteresowana zaświadczenia takiego nie przedłoży, instytucja właściwa, do której osoba ta występuje o przyznanie i wypłatę świadczeń z tytułu choroby lub macierzyństwa zwróci się o wydanie zaświadczenia na formularzu E 104 do polskiej instytucji (oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych). 

Pracownik sezonowy - szczególne zasady sumowania okresów ubezpieczenia 

Odmienne zasady zliczania okresów stosuje się w przypadku pracownika sezonowego. Dopuszcza się możliwość zliczania okresów ubezpieczenia nawet wtedy, gdy przerwa przekracza okres dopuszczalny przez ustawodawstwo danego państwa, pod warunkiem jednak że przerwa między kolejnymi okresami wykonywania pracy sezonowej w poszczególnych państwach nie była dłuższa niż cztery miesiące. 

Pracownikiem sezonowym jest osoba, która udaje się na terytorium innego państwa członkowskiego w celu wykonywania tam pracy o charakterze sezonowym, której okres nie może przekraczać 8 miesięcy. Praca o charakterze sezonowym to praca zależna od następstwa pór roku, powtarzająca się automatycznie każdego roku. 

Okresy ubezpieczenia przebyte w innym państwie członkowskim przez osoby, które pracują w Polsce jako pracownicy sezonowi będą zliczane nawet wtedy, gdy przerwa przekracza okres dopuszczalny przez polskie ustawodawstwo (a więc jest dłuższa niż 30 dni), jednak pod warunkiem że przerwa w podleganiu ubezpieczeniu nie będzie dłuższa niż cztery miesiące. 

Powyższą szczególną zasadę sumowania okresów ubezpieczenia przebytych przez pracownika sezonowego stosuje się jedynie w wypadku gdy pracownik wykonywał pracę sezonową w innym państwie członkowskim i pracuje w Polsce także jako pracownik sezonowy. 

Na potwierdzenie wykonywania pracy o charakterze sezonowym w innym państwie członkowskim pracownik musi przedłożyć: 

• umowę o pracę poświadczoną przez urząd zatrudnienia państwa, na terytorium którego wykonywał pracę lub 
• zaświadczenie wydane przez właściwą instytucję do spraw zatrudnienia tego państwa. 

Na potwierdzenie wykonywania pracy sezonowej w Polsce przedkłada się zaświadczenie wojewódzkiego urzędu pracy. 

Przebyte okresy ubezpieczenia potwierdzane są formularzem E 104. 

Zaliczanie okresów pobierania świadczeń 

Jeżeli ustawodawstwo państwa członkowskiego ustala maksymalny okres, przez który udzielane są świadczenia, instytucja stosująca to ustawodawstwo może uwzględnić okres, przez który świadczenia były już udzielane przez instytucję innego państwa w tym samym przypadku choroby lub macierzyństwa (art. 35 ust. 4 rozporządzenia 1408/71 i art. 33 rozporządzenia 574/72). 

Stosowanie tej zasady przez instytucje polskie 

W przypadku polskich świadczeń zasada ta może mieć zastosowanie w odniesieniu do zasiłku chorobowego. Polska instytucja właściwa (płatnik składek lub terenowa jednostka Zakładu Ubezpieczeń Społecznych), ustalając maksymalny okres, przez który może wypłacać zasiłek chorobowy, powinna uwzględnić poprzednie okresy otrzymywania świadczeń z tytułu choroby w innym państwie członkowskim - na zasadach określonych w polskim ustawodawstwie, jeżeli: 

• były to okresy nieprzerwanej niezdolności do pracy albo 
• przerwa pomiędzy poprzednim a obecnym okresem niezdolności do pracy spowodowanej tą samą chorobą nie przekroczyła 60 dni. 

W takim przypadku instytucja państwa członkowskiego udzielająca świadczeń może zwrócić się do instytucji innego państwa członkowskiego o udzielenie informacji dotyczących okresu, przez który instytucja ta już udzielała danej osobie świadczeń z tytułu tego samego przypadku choroby lub macierzyństwa. Jeżeli w Polsce właściwy do wypłaty świadczeń jest płatnik składek, o uzyskanie tych informacji powinien wystąpić do oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. 

Przykład 

Pan Nowak był zatrudniony w Niemczech, a następnie powrócił do Polski i tu podjął pracę. Po miesiącu pracy zachorował. Z informacji podanych przez pana Nowaka wynika, że podczas pracy w Niemczech też chorował na tę samą chorobę. W związku z tym oddział ZUS na prośbę polskiego pracodawcy wystąpił do niemieckiej instytucji właściwej o podanie okresu wypłaty świadczeń z tytułu tej choroby. Ponieważ pomiędzy okresami niezdolności do pracy w Niemczech i w Polsce przerwa była krótsza niż 60 dni, pracodawca zaliczył do okresu zasiłkowego okres wypłaty świadczeń w Niemczech. 

Stosowanie tej zasady przez instytucje właściwe innego państwa członkowskiego 

Instytucja właściwa innego państwa członkowskiego przy ustalaniu maksymalnego okresu pobierania świadczenia także będzie mogła uwzględnić okresy pobierania świadczeń z tytułu choroby lub macierzyństwa w Polsce. Instytucja ta będzie kierować pytanie o okres wypłaty świadczenia w Polsce bezpośrednio do oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych właściwego ze względu na podleganie ubezpieczeniu chorobowemu w Polsce. Oddział po ustaleniu płatnika zasiłku udzieli instytucji właściwej w innym państwie członkowskim stosownych wyjaśnień.