Mama i tata na urlopie rodzicielskim. ZUS i Fundacja Share the Care łączą siły, aby budować świadomość prawną rodziców

Opieka rodzicielska jest jednym z najważniejszych czynników nierówności między płciami. Badacze z całego świata wciąż odnotowują zjawisko tzw. „motherhood penalty”, czyli kary za macierzyństwo. Przejawia się ono głównie w tym, że na rynku pracy matki mają niższe zarobki niż ojcowie. Odmienne traktowanie pracowników ze względu na płeć widać też w różnicach w wysokości emerytur, innym prawie do ubezpieczeń społecznych, możliwościach uczestnictwa w życiu publicznym oraz w nierównych szansach na rozwój osobisty.

Odpowiedzią na ten problem jest zakrojona na szeroką skalę polityka państwa, która obejmuje m.in. regulacje płatnych urlopów rodzicielskich dla ojców. W kwietniu 2023 r. weszła w Polsce w życie ustawa, która wdraża unijną dyrektywę work-life balance. Jej celem jest wspieranie równości płci we wszystkich obszarach życia.

– Jednak samo nowe prawo niewiele zmieni – podkreśla Karolina Andrian, prezeska Fundacji Share the Care. – Aby rodzice rzeczywiście korzystali z nowych świadczeń, ważna jest edukacja rodziców i pracodawców na temat zmian w prawie i celów, jakim one służą. W tej materii Zakład Ubezpieczeń Społecznych ma do odegrania kluczową rolę, bo jest podstawowym i wiarygodnym źródłem informacji dla młodych rodziców i pracodawców oraz obsługuje transfery związane z rodzicielstwem. Podpisanie umowy partnerskiej z ZUS to dla nas bardzo ważny krok, bo wierzymy, że razem możemy znacznie szybciej budować równość rodzicielską w Polsce z korzyścią dla kobiet, mężczyzn, dzieci i całego społeczeństwa – mówi Karolina Andrian.

– Zmiany w Kodeksie pracy oznaczają, że coraz bardziej dostrzegamy równe role matek i ojców w życiu dzieci. Są one zgodne z aspiracjami Polek i Polaków. Cieszymy się, że wspólnie z Fundacją Share the Care, która promuje partnerski model rodziny oraz podział urlopów rodzicielskich, będziemy mogli zwiększać świadomość prawną rodziców i pracodawców na temat świadczeń, które wspierają równość w domu i w pracy – twierdzi Mariusz Jedynak, członek zarządu ZUS nadzorujący pion Administracji i Zamówień Publicznych.

Co zmieniła dyrektywa work-life balance

W wyniku nowelizacji Kodeksu Pracy urlop rodzicielski został wydłużony do 41 tygodni (ciąża pojedyncza i 43 tygodni – ciąża mnoga), z czego 9 tygodni jest zarezerwowane dla drugiego rodzica. W polskich realiach oznacza to, że z dodatkowych 9 tygodni urlopu rodzicielskiego skorzystają przeważnie ojcowie.

Od wejścia w życie nowych przepisów liczba ojców korzystających z uprawnień rodzicielskich stale rośnie. O ile w 2022 r. było to 3,7 tys. ojców, czyli 1 proc. uprawnionych, o tyle dane ZUS za 2023 r. wskazują, że 15,7 tys. ojców skorzystało z urlopu rodzicielskiego. Zgodnie z publikacjami GUS w ubiegłym roku w Polsce urodziło się 272 tys. dzieci. Dzięki regulacjom z 1 proc. ojców korzystających z urlopu rodzicielskiego mamy ponad 5 proc. 

Ojcowie uzyskali także prawo indywidualne do urlopu rodzicielskiego. Indywidualne prawo oznacza, że jest ono niezależnie od uprawnień i zatrudnienia matki. To bardzo ważna zmiana, która powoduje, że prawo traktuje ojca jako niezależnego opiekuna dziecka.

W wyniku nowelizacji Kodeksu pracy został również skrócony czas na wykorzystanie urlopu ojcowskiego, który służy przede wszystkim opiece nad mamą i dzieckiem po porodzie. To świadczenie tata musi wykorzystać do końca pierwszego roku życia dziecka. Potem ono przepada. Urlop ojcowski trwa 2 tygodnie i jest w 100 proc. płatny.

Polacy preferują partnerski model rodziny

Według badań CBOS z grudnia 2020 r. 58 proc. Polaków wybiera partnerski model rodziny, w którym oboje rodzice pracują i dzielą się obowiązkami rodzicielskimi i domowymi. Kobiety chcą rozwijać się zawodowo i wierzyć w to, że praca zawodowa nie stoi w sprzeczności z macierzyństwem. Mężczyźni czują potrzebę angażowania się w życie swoich dzieci od pierwszych dni, bo chcą mieć wpływ na ich wychowanie i na to, jak postrzegają one świat.

– Te dane, a także badanie, które przeprowadził Uniwersytet Islandii wśród mieszkających na Islandii Polaków, pokazują, że kody kulturowe, do których tak bardzo lubimy się odwoływać, zmieniają się i że warto za tą zmianą podążać – mówi Karolina Andrian.

Uniwersytet Islandii postanowił przyjrzeć się wykorzystaniu zasiłków rodzicielskich przez polskich ojców, którzy mieszkają na Islandii. Kraj ten wprowadzał politykę społeczną dążącą do równego wykorzystania urlopów rodzicielskich przez obojga rodziców od 2000 r. Obecnie odsetek ojców korzystających z urlopu rodzicielskiego jest tam bardzo wysoki i wynosi 80 proc.

Badaczki z Uniwersytetu Islandii założyły, że polscy ojcowie ze względu na tradycyjny model wychowania będą w znikomym stopniu wykorzystywali to świadczenie. Okazało się jednak, że korzystają z urlopu rodzicielskiego w podobnym stopniu jak Islandczycy. – Wyniki tego badania dowodzą, jak ważną rolę odgrywają regulacje w kształtowaniu norm społecznych. Liczymy, że ta zmiana w Polsce też się dokona i to w ciągu kilku lat, bo nowe prawo odpowiada na potrzeby młodego pokolenia rodziców – podkreśla przedstawicielka Fundacji Share the Care.

– Zależy nam, aby nowe świadczenia rzeczywiście służyły rodzicom i aby pozwalały im realizować model rodziny zgodny z ich oczekiwaniami. Widzimy swoją rolę w popularyzacji nowych przepisów zarówno wśród rodziców, jak i wśród pracodawców. Szczególnie ci drudzy mają do odegrania ważną rolę w procesie prawidłowego informowania pracowników o przysługujących im prawach, wyliczania wysokości zasiłku i kształtowania kultury organizacyjnej w taki sposób, aby rodzice nie bali się korzystać z przysługujących im uprawnień – mówi Mariusz Jedynak. Podkreśla przy tym, że celem nadrzędnym jest równościowe podejście do wszystkich. – Dużo mówi się obecnie o równości płci na rynku pracy, o luce płacowej, o różnicach w wysokościach emerytur. Ale te różnice są już widoczne na etapie średniej wysokości podstawowych zasiłków rodzicielskich wypłacanych mamom i tatom. W 2023 r. średnia wysokość tego zasiłku wśród kobiet wynosiła 103 zł za dzień. W przypadku mężczyzn było to 160 zł za dzień – komentuje przedstawiciel ZUS.

Według ostatniego raportu UN Women przy obecnym tempie zmian osiągnięcie równości płci zajmie światu 286 lat. Według Światowego Forum Ekonomicznego zniwelowanie globalnej luki płciowej zajmie 132 lata. Zatem nadal w XXI wieku osiągnięcie równości płci w gospodarce pozostaje sprawą niedokończoną, choć zmiana tego stanu rzeczy opłaciłaby się (i to dosłownie) wszystkim.

Autorki książki „Equality Within Our Lifetimes: How Laws and Policies Can Close-or Widen-Gender Gaps in Economies Worldwide” (Równość w ciągu naszego życia: jak prawo i polityka mogą zniwelować lub zwiększyć różnice między płciami w gospodarkach na całym świecie) – Jody Heymann, Aleta Sprague i Amy Raub z WORLD Policy Analysis Center – przekonują, że osiągnięcie równości płci w ciągu naszego życia jest całkowicie wykonalne, jeśli tylko się naprawdę w to zaangażujemy. Tak jak, zdaniem badaczek, przepisy i polityka ukształtowały nierówności płci w naszym życiu, tak odpowiednie regulacje mogą pomóc zmniejszyć bariery i sprzyjać równości.

– Nowe świadczenia to ważny krok w kierunku równości, a nasze wspólne działania z ZUS na pewno przyczynią się do dalszego zwiększania się liczby ojców, którzy będą korzystać z urlopu rodzicielskiego, i do większego zrozumienia, komu to służy. A służy naprawdę wszystkim – podsumowuje Karolina Andrian.   

Pierwszym wspólnym projektem Fundacji Share the Care i ZUS będzie kampania „Równi w domu – równi w pracy” zaplanowana na kwiecień 2024 r., czyli w rok po wdrożeniu dyrektywy work-life balance. – Podczas konferencji inaugurującej kampanię zaprezentujemy raport na temat wykorzystania świadczeń dla rodziców w ciągu minionego roku. Razem z partnerami biznesowymi, naukowcami, badaczami oraz przedstawicielami organizacji pozarządowych zastanowimy się, co jeszcze wspólnie możemy zrobić, aby popularyzować rozwiązania dla rodziców i likwidować bariery natury społeczno-prawnej – zapowiada Mariusz Jedynak.

Konferencja „Równi w domu – równi w pracy”
25.04.2024 r. od godz. 9.00
​​​​​​​Centrala ZUS, ul. Szamocka 3, 5 Warszawa