Koordynatorzy ds. komunikacji społecznej i edukacji w oddziałach ZUS

15 listopada 2024 roku w Centrali Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie odbyło się pierwsze seminarium z cyklu ZUSlab, inaugurujące nową inicjatywę naukową Zakładu. Wydarzenie zatytułowane „Moralność socjalna: perspektywa badawcza i implikacje praktyczne” zgromadziło ekspertów z dziedziny ekonomii, socjologii i polityki społecznej, którzy dyskutowali o moralnych fundamentach współczesnych systemów zabezpieczenia społecznego.

Etyka w świecie świadczeń

Spotkanie otworzył członek Zarządu ZUS Paweł Jaroszek, podkreślając, że budowanie zaufania obywateli do instytucji publicznych wymaga zrozumienia nie tylko ekonomicznych, ale też moralnych mechanizmów funkcjonowania systemu. Wskazał, że rozwój technologii i algorytmizacji procesów administracyjnych powinien zawsze iść w parze z refleksją etyczną – „zaufanie nie rodzi się z automatyzacji, lecz z empatii i poczucia sprawiedliwości”.

Pierwszą część seminarium wypełniły wystąpienia naukowców z Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Dr Łukasz Jurek przedstawił teoretyczne ramy pojęcia moralności socjalnej, definiując je jako wewnętrzny kompas etyczny, który reguluje nasze postawy wobec systemu zabezpieczeń. Porównał społeczne dylematy do metafory „jabłka” – symbolu pokusy i wyboru między zasadą a interesem. „Moralność socjalna jest próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego jedni nadużywają systemu, inni z niego nie korzystają, a tylko nieliczni traktują go jak wspólne dobro” podkreślił badacz.

Dr hab. Joanna Szczepaniak-Sienniak, prof. UEW, zaprezentowała wyniki badań empirycznych dotyczących społecznej percepcji nadużyć socjalnych. Dane pokazały, że większość Polaków dostrzega nieuczciwe korzystanie ze świadczeń, ale często usprawiedliwia je „trudną sytuacją życiową”. Pojawił się też termin optymalizacji socjalnej – świadomego dostosowywania własnej sytuacji do kryteriów uprawniających do pomocy. Prelegentka zwróciła uwagę, że społeczne przyzwolenie na takie praktyki osłabia legitymizację całego systemu i prowadzi do erozji zaufania wobec instytucji.

Z kolei dr Stanisław Kamiński omówił zjawisko indyferencji socjalnej – rezygnacji z korzystania ze świadczeń przez osoby uprawnione. Wskazał, że przyczyną są często wstyd, stygmatyzacja i brak wiedzy, a także zbyt skomplikowane procedury administracyjne. „Indyferencja to niewidzialna strata – system działa, ale nie dociera tam, gdzie jest najbardziej potrzebny” – podsumował.

Od teorii do praktyki – debata o granicach sprawiedliwości

Część dyskusyjną prowadził dr hab. Marcin Kawiński, prof. SGH. Rozpoczął ją od pytania, czy można zaprojektować system świadczeń, który będzie jednocześnie skuteczny, sprawiedliwy i odporny na nadużycia. Eksperci zgodzili się, że moralność socjalna nie jest kategorią abstrakcyjną – kształtuje ją codzienne doświadczenie obywateli w kontakcie z instytucjami.

W trakcie debaty poruszono trzy główne wątki:
- po pierwsze, równowagę między kontrolą a empatią – wskazując, że nadmierna biurokracja może zniechęcać, a zbyt duża pobłażliwość rodzić patologie;
- po drugie, rolę edukacji społecznej, dzięki której można ograniczyć zarówno nadużycia, jak i rezygnację ze świadczeń;
- po trzecie, znaczenie technologii, zwłaszcza narzędzi opartych na sztucznej inteligencji, w wykrywaniu nadużyć – przy jednoczesnej potrzebie poszanowania prywatności i danych osobowych.

„System socjalny jest jak lustro – odbija nasze wartości. Jeśli chcemy go ulepszyć, musimy najpierw przyjrzeć się sobie” – zauważyła jedna z uczestniczek dyskusji.

Wnioski i dalsze kierunki refleksji

Zwieńczeniem spotkania była konkluzja, że moralność socjalna stanowi nie tylko przedmiot badań, lecz także praktyczny instrument kształtowania skuteczniejszej polityki społecznej. Uproszczenie procedur, wzmocnienie edukacji obywatelskiej i zrozumienie kulturowych różnic w postrzeganiu sprawiedliwości to niezbędne elementy nowoczesnego systemu zabezpieczeń.

Jak podkreślali uczestnicy, ZUSlab może stać się przestrzenią, w której nauka i praktyka administracyjna będą spotykać się regularnie, by wspólnie budować społeczną etykę solidarności.

Program seminarium

Program seminarium "Moralność socjalna: perspektywa badawcza i implikacje praktyczne" (pdf 510 kb)

Obejrzyj seminarium na YouTube

Nagranie seminarium "Moralność socjalna: perspektywa badawcza i implikacje praktyczne" link do YT.